Boommalva, van kust naar stad

Malva arborea, een boom van een plant, gezien op Texel en in Callantsoog

Inleiding

Tijdens een vakantie op Texel in november 2021 zag ik tijdens het inventariseren van een km-hok met de app VERA in Den Burg diverse grote, verwilderde, mij onbekende planten met dikke, houtige stengels. De meeste waren vegetatief, maar er was gelukkig ook een uitgebloeid exemplaar. Dat had nog één vergane bloem, met opvallend grote bijkelkbladen. Ze waren onmiskenbaar lid van de Kaasjeskruidfamilie (Malvaceae). Het leken wel uit de kluiten gewassen exemplaren van Stokroos (Alcea rosea) of Groot kaasjeskruid (Malva sylvestris), maar het blad was zo anders van structuur. Het was veel groter, de bladrand was golvend en het blad voelde aan beide zijden heel zacht aan door de beharing. Heemst (Althaea officinalis), een ander lid van de Malvaceae, heeft ook zulk zacht aanvoelend blad. Die soort verwachtte ik echter niet in een plantsoen in bebouwing. Heemst heeft ook veel blekere bloemen, dus die was het niet.

Ik vergeleek een foto van het blad met een compilatie die ik al eerder had gemaakt van het blad van Stokroos en de tuinversie van Groot kaasjeskruid. Dat heette eerst Tuinkaasjeskruid, maar heet nu Donker kaasjeskruid (Malva sylvestris var. mauritiana).

Na wat zoekwerk werd mij duidelijk dat dit Boommalva (Malva arborea) moest zijn. Malva komt van het Griekse malacos (zacht), omdat de Malva’s een verzachtend slijm bevatten. Arborea komt van het Latijnse woord arbor, dat boom betekent. Er zijn nog meer wetenschappelijke namen in omloop, waaronder Lavatera arborea. Het wordt een boom van een plant. Ik heb foto’s gezien van planten met vuistdikke stammen. Deze soort is een kustplant die van nature voorkomt langs de kusten van West-Europa en het Middellandse Zeegebied. In Nederland is de soort niet inheems, maar hij wordt af en toe verwilderd gevonden. Boommalva kan door klieren op de bladen zout uitscheiden. Hierdoor is de plant tolerant voor zout tot brak zeewater.

Op de Verspreidingsatlas heeft deze soort nog geen Nederlandse naam, wel op Waarneming.nl. In dit artikel vertel ik hoe ik erachter kwam welke soort ik had gezien.

Puzzelen op internet

Met de bevoegdheden die ik heb als FLORON-districtsteamlid, kon ik zien dat in dit km-hok op dezelfde plek, boomgaard Hallerweg, in juli 2020 een Kaasjeskruid spec. was gevonden. De melding ging vergezeld van foto’s en werd oorspronkelijk als “plant onbekend” ingevoerd. Deze waarneming was voorjaar 2021 door validator Niels Eimers gewijzigd in Kaasjeskruid spec., dus alleen het geslacht, soort nog onbekend. Deze waarneming leek veel op mijn vondst.

Door te kijken welke soorten Malva in Nederland voorkomen, ontdekte ik dat de mij toen nog onbekende Boommalva sporadisch gevonden wordt en wel aan de kust. Ik zag op het kaartje van de soort op de Verspreidingsatlas dat deze vanaf 1990 in 9 km-hokken was gemeld, allemaal langs de kust. Zo zag ik vondsten in Wassenaar, Egmond aan Zee, Callantsoog en in Zeeland. Vóór 1990 was er één melding. Die was niet langs de kust.

Texel

Er was één rode stip op Texel dus de soort was op Texel waargenomen. Dat bleek te zijn geweest in de plaats De Waal. Daarom ging ik foto’s van Boommalva bekijken op Waarneming.nl. Daardoor was ik er vrij zeker van dat zowel mijn waarnemingen als de eerdere waarneming Boommalva moesten zijn. Er bleek in april 2020 door een andere waarnemer op die plek ook al een Boommalva te zijn gemeld, maar die was nog niet goedgekeurd, omdat er geen foto’s bij zaten. Er was wel die goedgekeurde waarneming van deze andere waarnemer op dezelfde datum in De Waal, die ene stip. Om zekerheid te krijgen, zette ik mijn vondsten op Waarneming.nl als Boommalva. Nog dezelfde dag werden ze goedgekeurd door validator Sipke Gonggrijp, die de soort kent.

Naar aanleiding van een email van mij aan Niels Eimers met mijn bevindingen over Texel werden de twee eerdere vondsten uit 2020 alsnog als Boommalva goedgekeurd.

Plant onbekend, maar toch invoeren

Dit maakt maar weer eens duidelijk dat het ook zin heeft om waarnemingen van bijzondere verwilderde planten in te voeren waarvan je de naam niet kent, maar dan wel met duidelijke foto’s en liefst met een beschrijving erbij van kenmerken die je niet op een foto kunt zien, zoals “blad voelt heel zacht aan”. Zo’n plant kan jaren later alsnog de juiste naam krijgen en dan is het waardevolle informatie dat de soort al eerder is waargenomen. Een bijeffect is dat er dan stippen bijkomen van eerdere vondsten die later alsnog zijn ingevoerd of pas later de juiste naam kregen. Zo zie ik nu dat er op Texel een waarneming bij is gekomen van oktober 2020 in De Koog. Die stip was er in november 2021 nog niet. Ook was er toen nog geen stip te zien van een waarneming in Amsterdam van maart 2020.

Korte beschrijving van de plant

Het is een eenjarige, tweejarige of vaste plant. De groeiwijze is struikachtig, maar forse exemplaren lijken wel een boom. De hoogte kan variëren van 0,5 tot 2 m, zelden 3 m. De bloemen zijn donkerroze tot paars, met donkere adering. Ze hebben een diameter van 3 tot 4 cm en groeien in de bladoksels in clusters van twee tot zeven. Ze vormen samen lange, bloeiende delen.

Het blad kan tot 20 cm groot worden en voelt fluweelachtig aan. De zachte beharing bestaat uit sterharen. De bladen zijn rond, handvormig gelobd met vijf tot negen lobben en een grof getande rand. In vrucht zijn de kelkbladen grotendeels over de vruchten heen gebogen. De drie bijkelkbladen zijn onderaan vergroeid. Ze zijn in het vruchtstadium veel langer dan de kelkbladen. Over het aantal kelkbladen las ik niks. Op een afbeelding in een boek van Kew Gardens staan er zes getekend. Op foto’s zie ik er vijf of zes.

Opnieuw gevonden op Texel

In juli 2022 waren we weer op Texel met vakantie. We inventariseerden twee km-hokken in Den Burg en waren benieuwd of we de soort weer zouden tegenkomen. En jawel: we vonden ze in één km-hok. Dit keer zagen we ze voor het eerst bloeiend, iets buiten Den Burg.

In januari 2023 heb ik Boommalva opnieuw op Texel gevonden. Dat was in Oudeschild.
Dit jaar, half maart, vond ik de soort wederom. Ditmaal in Callantsoog.

Eerst zag ik één plant, vlak naast een voetpad, zodanig dat hij niet aangeplant leek. Aan de andere kant van het pad stonden diverse exemplaren in een groenstrook, onder een conifeer. Daar waren ze misschien aangeplant of ingezaaid, maar dat is niet logisch, want onder de conifeer is niet veel ruimte om de hoogte in te gaan. Boommalva was al wel bekend van een naastliggend km-hok in 2017, echt aan de kust, aan de rand van de bebouwing. Mijn vondst was veel dieper in de bebouwing, meer landinwaarts, zo’n 600 meter naar het oosten. Hij schuift daar kennelijk ook op. Of mensen vinden de plant leuk, verzamelen zaad en gooien het in de eigen omgeving neer. Wie zal het zeggen …

Historie: eerste meldingen

De meeste waarnemingen worden gemeld via Waarneming.nl, waar de informatie te vinden is dat Boommalva als tuinplant wordt toegepast. Op de Verspreidingsatlas zag ik dat de eerste melding is gedaan in Alphen aan den Rijn in november 1975 door Arie Pellekooren, als spontane vestiging bij een woning. Hiervan is herbariummateriaal opgeslagen in Naturalis, toen nog Rijksherbarium. Het materiaal is online te zien, via deze link. Daarna is er pas weer een melding in oktober 2017, op West-Terschelling, door Minne Feenstra. Hiervan is ook herbariummateriaal online te bekijken. Je kunt prachtig inzoomen.

Op Waarneming.nl is de eerste melding gedaan in december 2016 in Egmond aan Zee, door Sipke Gonggrijp. Dat is krap een jaar eerder. De eerste vier meldingen op Waarneming.nl staan bij Boommalva, maar wanneer je die waarnemingen aanklikt, zie je staan Lavatera arborea, de oude wetenschappelijke naam. Van die vier is er één van Minne Feenstra, met foto’s. Het is de vondst uit 2017 die ook op de Verspreidingsatlas te vinden is.

Toekomst: meer landinwaarts

Boommalva verwildert kennelijk vaker en schuift landinwaarts op. Dat zou te maken kunnen hebben met de opwarming van ons klimaat. Inmiddels staan er ook stippen in Amsterdam en Utrecht. In maart 2020 en januari 2023 is hij in Amsterdam verwilderd gevonden. Er is een melding in Utrecht in 2023, van aanplant in een boomspiegel. Daar is nog geen sprake van verwildering. In IJsselstein is Boommalva in april 2023 aangetroffen in de Bossenwaard, een uiterwaard van de rivier de Lek. Geen tuin vlakbij, maar de bebouwing van Nieuwegein is niet zo heel ver weg.

Boommalva is op Texel tot nu toe in negen km-hokken gevonden, in vier atlasblokken. Daarom staan er nu vier rode stippen op Texel op het verspreidingskaartje. Inmiddels is hij in Nederland in 33 km-hokken gemeld. Het kan zijn dat er nog stippen bijkomen, omdat er wellicht nog waarnemingen moeten worden goedgekeurd. Zo zag ik tijdens het schrijven van dit artikel dat er in Leeuwarden in maart 2024 ook een melding is gedaan. Inmiddels is daarvan een stip op het verspreidingskaartje verschenen. Met dank aan de waarnemers en validatoren!

Gebruik

Op Wikipedia las ik dat men in de kruidengeneeskunde de bladen gebruikt om verstuikingen te behandelen. Ze worden eerst in heet water geweekt en dan als kompres op het getroffen gebied gelegd.
Beheerders van vuurtorens zouden de plant naar sommige Britse eilanden hebben gebracht voor gebruik als kompres en om brandwonden te behandelen, waar vuurtorenwachters beroepsmatig mee te maken hadden. Het blad zou ook als alternatief voor toiletpapier worden gebruikt. Daar kan ik me wel iets bij voorstellen: vermoedelijk vanwege het formaat en omdat het zo zacht aanvoelt.

Bronnen

Verspreidingsatlas: https://www.verspreidingsatlas.nl/9227
Waarneming.nl: https://waarneming.nl/species/119708
Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Malva_arborea
Wilde-planten.nl
Field guide to the wild flowers of the Western Mediterranean (Kew Gardens, 2016, 1e druk)