Bijzondere bessen dragen bij aan biodiversiteit

Sachembij op bloemen van Ribes sanguineum in Utrecht – foto: Arian Jacobs-Brouwer

Al honderden jaren staan er bessenstruiken in onze stadstuinen voor de productie van compotes, medicinale kruidenthee, sap en wijn. Aalbes (Ribes rubrum), kruisbes (R. uva-crispa) en zwarte bes (R. nigrum) zijn het bekendst. Plantenjagers brachten de laatste twee eeuwen diverse nieuwe sierbessen mee ter verfraaiing van onze parken en tuinen. Hiervan zijn gele (R. aureum) en rode ribes (R. sanguineum), stekelbes (R. cynosbati) en Worcester bes (R. divaricatum) inmiddels aan het verwilderen (zie tabel). Alle ribessoorten in ons land staan momenteel in bloei.

Wetenschappelijke naam	Volksnaam	Herkomst	Stekels	Bloemkleur en kroonbuis	Bes kleur en beharing
R. aureum	Gele ribes	Amerika	Nee	Geel, lang	Geel of paars, kaal
R. cynosbati	Stekelbes	Amerika	Ja	Groen, kort	Rood, met stekelige haren
R. divaricatum	Worcester bes	Amerika	Ja	Groenrood, lang	Paars, kaal
R. nigrum	Zwarte bes	Europa	Nee	Groenwit, kort	Zwart, kaal,
R. rubrum	Aalbes	Europa	Nee	Groen, kort	Rood, kaal
R. sanguineum	Rode ribes	Amerika	Nee	Rood, lang	Blauw, met korte klierharen
R. uva-crispa	Kruisbes	Europa	Ja	Groen, kort	Groenrood, met lange klierharen

De kroonbuis van de meeste ribessoorten is kort en de bloemen worden bestoven door verschillende soorten bijen. De bloemen van Gele en Rode ribes hebben echter relatief lange kroonbuizen. In het oorspronkelijke verspreidingsgebied, Canada en de Verenigde Staten, wordt Rode ribes bestoven door kolibries, die nectar verzamelen met hun tong.

Kolibries komen bij ons niet voor, maar grotere bijen en hommels kunnen met hun tong ook bij de nectar onder in de kroonbuis, en zo stuifmeel van meeldraden naar stampers overbrengen.

Bestoven ribesbloemen ontwikkelen zich de komende maanden tot bessen. Vanaf juni is het bessentijd. Archeo-botanicus Anja Fischer kan Middeleeuwse resten van bessen op naam brengen met behulp van de kelkbeker. Die zit boven op de vruchten van Ribes, omdat het vruchtbeginsel onderstandig is. De kelk valt niet af. Bij lange haren op de kelkbeker gaat het om kruisbes. Als de kelkbeker kaal is betreft het zwarte bes of aalbes. De kelkbeker op zwarte bes is massief, die van aalbes doorboord.

Van links naar rechts: Gele ribes, Stekelbes, Rode ribes en onder Worcester bes – foto’s: Ben Legler, Arthur Haines, Peter Meininger, Ewald Gerhardt

Voor het determineren van moderne verwilderende bessenplanten zijn beharing en kleur van de bessen goede sleutelkenmerken. Vruchten van Rode ribes zijn blauw en hebben kleine klierhaartjes. Stekelbessen zijn rood en hebben grote stekelige haren. De vruchten van Gele ribes en Worcester bes zijn beiden kaal, en respectievelijk geel en roodpaars gekleurd.
De kleinere bessen worden gegeten door roodborst en vliegenvanger. De wat grotere door merel, tuinfluiter, zanglijster, zwartkop en zwarte roodstaart.

Stadsvogels houden de bessenstruiken in hun territoria nauwlettend in de gaten. Ze bezoeken de struiken regelmatig. Niet alleen om te kijken of de bessen al rijp zijn, maar ook om er op insecten te jagen. Op Ribes leven namelijk heel wat specialisten, die in de loop van miljoenen jaren co-evolutie hebben geleerd hoe ze de afweerstoffen van deze planten voor zichzelf onschadelijk kunnen maken.

Bloedblaarluizen (Cryptomyzus ribis) en galmijten (Cecidophyopsis grossulariae) leven in bladgallen. De luizen blijven gescheiden van de afweerstoffen door de epidermis van het blad: de luizen leven onder het blad in naar boven toe opbollende, van onderen open bladgallen. De mijten leven in volledig gesloten gallen, maar niet in delen vol afweerstoffen.

Gallen en bloedblaarluizen op en onder het blad van R. rubrum – foto’s: Arnold Grosscurt

Het blad van Ribes wordt ook gegeten door larven van de Bessenbladwesp (Nematus ribesii). Bessenbladwesp overwintert als larve in een cocon onder de grond. Door de hoge concentratie afweerstoffen zijn de cocons voor veel rovers in de bodem onsmakelijk.

De wesp vliegt vanaf maart. Na het afzetten van eieren op het ribesblad komen de nieuwe larven uit in april en mei. Als deze larven in de grond verpoppen kan er nog een tweede generatie vliegen in de zomermaanden.

Rups en adult van bessenbladwesp op blad van R. rubrum – foto’s: Stéphane Claerebout en Graham Calow

Ook rupsen van de Bonte bessenvlinder (Abraxas grossulariata) leven van het blad. Deze vlinder vliegt vanaf mei. Er is één generatie per jaar en de jonge rupsen overwinteren in het strooisel rond de waardplant.

Rups en adult van bonte bessenvlinder – foto’s: Mario Finkel en Peter Buchner

Sommige ribessoorten, waaronder Kruis- en Stekelbes, hebben aan de voet van de hoofdnerf op de onderzijde van het blad kleine envelopjes, zogenaamde ‘domatia’. Amerikaanse onderzoekers publiceerden in 2024 een overzichtsartikel over domatia.
De envelopjes ontstonden honderden keren gedurende de evolutie van houtige bloemplanten om onderdak te bieden aan roofmijten. De roofmijten fungeren als ‘bodyguards’ en houden het blad vrij van bladetende insecten en schimmels.
De onderzoekers ontdekten dat domatia vooral voorkomen bij plantensoorten uit een koude en droge omgeving, waar eieren en larven van roofmijten baat hebben bij bescherming tegen uitdroging, en minder in hete en vochtige tropische regio’s, waar mieren als biologische bestrijders fungeren. De auteurs onderscheiden drie typen: harige, kratervormige en zakvormige domatia.

Harige, kratervormige en zakvormige domatia – afbeelding uit Myers et al. 2024. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A.121 (48) e2309475121

Het is niet bekend welke roofmijten er in de harige en zakvormige domatia van Ribes leven. Mogelijk gaat het om een mix van inheemse en met nieuwe sierbessen meegelifte uitheemse mijten. Hierbij een oproep aan alle lezers met Ribes in de stadstuin: bekijk de hoofdnerven op de onderkant van het blad eens goed met een loep. Zitten er domatia op, en zie je daarin iets bewegen, verzamel de bewoners dan op gedenatureerde alcohol (96%) en stuur de mijten op naar Kenniscentrum insecten. Zo komen we meer te weten over de bewoners van deze bijzondere bessen, en hun bijdrage aan de lokale biodiversiteit.