Raapzaad als winterbloeier is niet zo zeldzaam

Raapzaad (Brassica rapa) is een gele kruisbloemige en behoort tot de groep van de ‘mosterds en kolen’. Deze groep omvat ook Koolzaad (Brassica napus), Herik (Sinapis arvensis), Zwarte mosterd (Brassica nigra) en Grote zandkool ofwel Rucola (Diplotaxus tenuifolia). Hoewel deze soorten allen heel algemeen zijn, worden ze slecht herkend omdat ze zoveel op elkaar lijken. Er zijn nog meer soorten in deze groep. Zie daarvoor aan het einde bij Bronnen de link naar het artikel over Knopherik (Raphanus raphanistrum) en zijn dubbelgangers. Soms hangt het van het seizoen af of het onderscheid lastig is. In de voorzomer zijn Herik en Raapzaad goed van elkaar te onderscheiden. Deze twee soorten bloeien echter vrij vaak ook in de winter. En dan zijn ze gauw met elkaar te verwarren.

Overeenkomst en verschillen

De volgende beschrijving is in de winter op beide soorten van toepassing. De planten worden groter dan een meter en eindigen in een grote bloeiwijze. De onderste bladen zijn liervormig. Liervormig betekent veerdelig blad met een grote eindslip. Het  hogere blad is smal en zonder slippen, al dan niet met enige tanden .De onderste bladeren hebben ruwe haren. De gele bloemen hebben uiteindelijk afstaande kelkbladeren. De vruchten staan haaks op de hoofdas.

In het voorjaar is het anders. Dan is Raapzaad goed te onderscheiden van Herik. Het bovenste jonge deel van Raapzaad is blauwig en oogt glad en strak omdat bladrand niet is ingesneden en het blad heeft duidelijk aanliggende oren die bijna geheel stengelomvattend zijn. Dat wil zeggen dat het begin van het blad aan weerszijden tegen de stengels is aangedrukt en dat bijna geheel omsluiten. In de winter is de kleur zelden blauwig en het blad is veel rommeliger. Het blad is dan ook wel stengelomvattend, maar dat is door het rommelige en verweerde blad niet altijd goed te zien.

In de winter is door de variatie in vorm van beide soorten een grote overlap van de overige kenmerken. En er zijn nog meer dubbelgangers zoals eerder is vermeld, maar omdat het voorkomen daarvan wat beperkter is ga ik er niet verder op in. Wil je meer weten dan is er op YouTube een prachtige lezing te vinden over gele cruciferen van mede blog-auteur Willemien Troelstra. Zie de link hier onderaan bij Bronnen. Ook is daar een link naar zoekkaart van koolzaadachtingen op de verspreidingsatlas.

Raapzaad in Amsterdam

De reden om nu een blog aan Raapzaad te wijden is dat een populatie bij mij in de buurt op dit moment bloeit. Elke winter, zolang er geen periode met strenge vorst is geweest, staan er een dozijn planten in bloei in het talud langs het Amsterdam-Rijnkanaal ter hoogte van het Nieuwe Diep in Amsterdam-Oost vlabij Diemen. Ook Herik komt met een enkele bloeiend exemplaar voor. De planten zien er momenteel verweerd uit omdat in de winter de groei langzaam gaat en ganzen ze af en toe aanvreten. De bladvoet is het beste kenmerk om Raapzaad te onderscheiden van Herik: zijn er hogerop bladeren met stengelomvattende oren of niet. Omdat de planten verweerd zijn is dat niet altijd goed te zien. Dan is er nog een tweede kenmerk. Naast bloemen hebben ze ook al vruchten, hauwen, en is het gedeelte zonder zaad, de snavel, bij Raapzaad korter. Zie voor details de link naar de zoekkaart bij Bronnen.

Eindejaarsplantenjacht

Dat er een populatie Raapzaad nu bloeit is vrij zeldzaam, maar raapzaad bloeit in de winter wel meer dan zijn verwanten. In de afgelopen Eindejaarsplantenjacht van FLORON waar in een wintertelling bloeiende planten werden geturfd, was deze soort 160 keer bloeiend gevonden, wat tien procent van het totaal aan plantenjacht was, Zwarte mosterd was maar 15 maal bloeiend geturfd en dat is nog geen één procent van de tellingen. Herik bloeide wat vaker: 90 keer en dat is zo’n vijf procent van het totaal en is een intermediaire winterbloeier. De soort die het hoogst scoorde, madeliefje, is 1204 keer bloeiend aangetroffen wat ongeveer driekwart van de tellingen was. Als je meer wil weten over winterbloeiers zie dan de link naar de plantenjacht bij Bronnen.

De oorzaak van winterbloei

Wat de reden is dat er een relatief grote groep winterbloeiende Raapzaad voorkomt weet ik niet. De groeiplaats is op een dijk tussen een oude wiel aan de rand van Watergraafsmeer, en het Amsterdam-Rijnkanaal. Het Buiten-IJ ligt ook vlakbij, dus de locatie lijkt me eerder fris dan beschut.  Een voedselrijke bodem en één maaibeurt in de nazomer geeft een ruige berm. In de late herfst komen de planten op en worden een meter hoog en breed en bij koude periodes, maar ook tijdens de kortste dagen takelen ze af. Zo in december zie ik de eerste bloemen verschijnen en de bloei duurt tot eind februari of tot een vorstperiode. Ook een paar exemplaren Herik komen op, maar na een vorstperiode komen ze niet meer in bloei. Het kan zijn dat Raapzaad in de nazomer net voor de bloei wordt afgemaaid, dan weet uit te lopen en pas tegen de winter groot genoeg is om in bloei te komen. De gewone bloeitijd van Raapzaad begint vroeg in maart met april als hoogtepunt en eindigt in juni.

Raapzaad als stadsplant

Ik heb nog niet de reden aangegeven waarom Raapzaad in dit blog thuishoort. Raapzaad is een pionier zoals vele kruisbloemigen. De grond mag niet te droog zijn en moet recent zijn vergraven. Dit soort plekken zijn veelal in de buurt van de bebouwde kom te vinden. Als zodanig is het een stadsplant. Maar als er weinig in de grond wordt gerommeld zal deze soort snel verdwijnen. Maar omdat de zaden langlevend zijn, is er op veel plekken een zaadbank aanwezig en de geringste verstoring van de bodem doet de soort weer verschijnen. In Nederland is bijna overal de grond grond verstoord maar de hogere zandgronden is voor deze soort wel te droog. Dat is fraai te zien op de verspreidingskaart hieronder. De berm waar ik Raapzaad bloeiend vindt wordt zo grof gemaaid dat elke keer vele open plekken ontstaan. Zolang dit beheer niet veranderd zal ik elke winter kunnen genieten van bloeiende Raapzaden.

Bronnen

Workshop 25 gele Kruisbloemen https://www.youtube.com/watch?v=6-VumkI4EUM
Zoekkaart koolzaadachtigen https://www.verspreidingsatlas.nl/
Resultaten plantenjacht https://www.floron.nl/plantenjacht/resultaten
Knopherik en haar dubbelgangers: https://www.stadsplanten.nl/2018/05/knopherik-zaden-met-een-wespentaille/