Kleine zandkool, een bescheiden stadsplant

Er zijn twee soorten zandkool in de stad: de Kleine en de Grote. De Kleine zandkool zien we minder vaak dan de Grote.

Tijdens de inventarisaties eind 2024, na het veldseizoen, kwamen we opvallend vaak bloeiende Kleine zandkool (Diplotaxis muralis) tegen. Misschien lag het aan de steden/dorpen die we bezochten, maar het verbaasde me dat we deze soort opeens meer zagen dan de Grote zandkool (Diplotaxis tenuifolia). Wanneer we die laatste wél zagen, waren de planten uitgebloeid. Meestal is het andersom: we zien vaker de Grote dan de Kleine. Het leek me een mooi moment om me eens wat meer te verdiepen in de Kleine zandkool en daarbij vooral te letten op de verschillen tussen beide soorten. Ze zijn lid van de Brassicaceae, de Kruisbloemenfamilie.

De naam

Diplotaxis komt van het Griekse diplos (dubbel) en taxis (rij), omdat de zaden in ieder hokje in twee rijen zitten. Muralis betekent op of bij muren groeiend. Vroeger was de Nederlandse naam Muurzandkool. Wanneer we muren zien als stenige plaatsen, komen we dichter bij de werkelijke vindplaatsen. We vinden de soort vaak in de stad, bijvoorbeeld op de stoep, aan de voet van zonnige muren.
Het is interessant om naar de buitenlandse namen van planten te kijken. Daarin zie je veelal meer van de betekenis van de wetenschappelijke namen terug. Ook kenmerken worden benoemd.
Engels: Annual Wall-rocket: de soort is eenjarig en groeit op muren.
Duits: Mauerdoppelsame: ook hier de verwijzing naar muren en tevens iets over de opbouw van het zaad, de dubbele rij.

Voor de volledigheid geef ik tevens de verklaring van de wetenschappelijke naam van Grote zandkool.
Tenuifolia betekent met fijne of dunne bladen.
Engels: Perennial Wall-rocket: de soort is overblijvend en groeit op muren.
Duits: Schmalblättriger Doppelsame: beschrijving van de bladvorm: smalbladig en tevens iets over de opbouw van het zaad, de dubbele rij.

Hier zie je al waarom de Nederlandse naam Muurzandkool voor de Kleine zandkool niet zo geschikt was. De Grote groeit namelijk ook graag als muurplant op oude muren.

Uit het bovenstaande blijkt een belangrijk onderscheid: Kleine zandkool is eenjarig, Grote is overblijvend. Grote zandkool kan aan de voet verhouten, maar dat doet de Kleine niet. Ze komen min of meer op dezelfde standplaatsen voor. De Kleine zandkool zit voornamelijk in de westelijke helft van Nederland. Grote zandkool heeft zich verder over ons land verspreid. Deze soort is dan ook al twee eeuwen langer onder ons.

De bloemen

Beide soorten hebben geurende bloemen. Kleine zandkool heeft kleinere bloemen die wat donkerder zijn. De kroonbladen zijn 4-7,5 mm lang. Vaak bloeien van een tros maar één of twee bloemen tegelijk. Let vooral op het woord “vaak”. Ton Denters schreef in 2004 in zijn Stadsplanten veldgids dat Grote zandkool per bloemtros altijd met meer bloemen bloeit, “terwijl dat er bij Kleine zandkool altijd maar één is.” Deze kennis hebben wij in het veld aanvankelijk toegepast, maar de praktijk bleek anders. In zijn Stadsflora van de Lage Landen van 2020 is deze opmerking niet meer opgenomen.
De bloemsteel van Kleine zandkool is kort, tot twee keer zo lang als de kelk. De bloeiwijze oogt daardoor niet zo breed. Het blijft een compacte plant, van bescheiden formaat, met een hoogte van 15-40 cm. Kennelijk groeit de bloemsteel door, want indien in vrucht zie ik langere stelen.

De lichtgele bloemen van Grote zandkool hebben kroonbladen van 8-14 mm lang. Hier is de bloemsteel drie tot vier keer zo lang als de kelk. De bloeiende delen zijn daardoor meteen veel breder. Het worden vaak bossige, flink vertakte planten, met een hoogte van 30-80 cm.

Kleine zandkool bloeit van mei tot oktober. Grote zandkool heeft een bloeiperiode van juni tot de herfst; deze begint kennelijk later te bloeien en stopt eerder. Dat verklaart meteen waarom wij de Kleine zandkool in oktober en zelfs begin november nog in bloei hebben aangetroffen, waarschijnlijk mede vanwege de hogere temperaturen in die periode.

Kenmerkend: geur

Voor beide soorten geldt dat het kneuzen van het blad een kenmerkende geur oplevert. In de winter is dit kenmerk goed bruikbaar, vooral bij onduidelijke planten, om andere soorten uit te sluiten. De één vindt het een lekkere geur en de ander vindt het onprettig. Deze geur wordt beschreven als “ruikt naar rubber”. Daar kan ik het niet mee eens zijn. Als je beseft dat het blad van Grote zandkool wordt gebruikt als “wilde rucola”, dan kun je je niet voorstellen dat iemand rubber op zijn bord wil leggen als smaakmaker. Grote zandkool lijkt op de gekweekte rucola (Eruca sativa) uit de winkel, maar is scherper van smaak.

Vegetatief

Je zou beide soorten vegetatief uit elkaar moeten kunnen houden vanwege de verschillen in bladvorm. Daarom allereerst de beschrijving van het blad; let vooral op het verschil aan de top van het blad, de eindslip.
Kleine zandkool: Bladen bochtig getand tot veerspletig, de eindslip drietoppig.
Grote zandkool: Bladen veerspletig tot veerdelig, met smalle slippen, de eindslip lijnlancetvormig.
Meestal vind ik het blad van de Kleine zandkool wat donkerder groen dan van de Grote.

Wat is ook alweer het verschil tussen veerspletig en veerdelig? Dat is soms nog best lastig.
Daarvoor heb ik een ezelsbruggetje geleerd: de bladrand is in volgorde van de mate van insnijding GELOBD – GESPLETEN – GEDEELD. Wanneer je die volgorde in je hoofd stampt, kun je met de info uit onderstaande tabel ter plekke beredeneren welke vorm je in je handen hebt. Je zult regelmatig zien dat planten nogal variabel zijn en zich vaak niet aan hun beschrijving houden.

Kijk voor meer info over bladvormen op Wikipedia.

De vruchten

Om de twee soorten gemakkelijk uit elkaar te houden, kun je o.a. kijken naar de overgang van de vrucht en vruchtsteel. Bij Kleine zandkool is de vrucht 1,5-4,5 cm lang en boven de invoeging van de kelk niet of zeer kort gesteeld. Bij Grote zandkool is de vrucht 2-6 cm lang en boven de invoeging van de kelk duidelijk gesteeld. Dat noemt men een steriel stukje. Of, tekst uit de determinatiehulp Koolzaad en Raapzaad: “Vrucht boven de littekens van de bloemen met een steriel deel (1-2 mm).” Toen ik de foto terugvond waarop ik dit ooit had vastgelegd, moest ik denken aan Nico Schonewille. Hij legde toen uit dat dit een carpofoor is, een vruchtdrager. Karpos is Grieks voor vrucht en foor komt van het Griekse pherein, dat dragen betekent. Uitleg in het Botanisch woordenboek: “Steeltje/verhoging waarop/waaraan de vrucht is geplaatst/hangt.”

Nico was erelid van de KNNV-Amsterdam en een enthousiast en actief lid van onze Plantenwerkgroep tot en met 2016. Hij was docent biologie geweest en uitleggen kon hij heel goed. Ik heb veel van hem geleerd. Hij werkte o.a. mee aan het Botanisch woordenboek van Henk Eggelte. Aan de Eggelte Veldgids Nederlandse Flora was hij verbonden als redactioneel adviseur, in ieder geval van de 1e t/m de 8e druk. Nico is in december 2019 op 82-jarige leeftijd overleden. We missen hem nog altijd.

Bronnen

Leni Duistermaat – Heukels’ Flora (24e druk, 2020, p. 474/475)
Ton Denters – Stadsplanten, veldgids voor de stad (2004, p. 125/126)
Ton Denters – Stadsflora van de Lage Landen (2020, p. 127)
Henk Eggelte – Botanisch woordenboek (2e herz. druk, 2010, p. 90)
Zakgids Stoepplanten, Hortus Botanicus Leiden (1e druk, 2021, p. 94/95)
Info bladvormen: https://nl.wikipedia.org/wiki/Bladvorm
NDFF Verspreidingsatlas: https://www.verspreidingsatlas.nl/0409 en https://www.verspreidingsatlas.nl/0410
Determinatiehulp Koolzaad en Raapzaad:
https://www.verspreidingsatlas.nl/determinatie/ehbd/view.aspx?id=13
Waarneming.nl: https://waarneming.nl/species/6696 en https://waarneming.nl/species/6697